Монгол бөхийн үүсэл түүхэн хөгжил Монгол орон дэлхийн анхны эх газрын нэг гэдэг нь шинжлэх ухаанд нэгэнт нотлогдсон зүйл. Хүн төрөлхтөн дэлхий ертөнцийн аль хэсэгт анх буй болсон бэ? гэдэг асуудлыг эрдэмтэн анхны эх газартай холбон үздэг. Чухам энэ онол дээр үндэслэж хорь дугаар зууны эхэн гэхэд оон тооны нэрт эрдэмтэд монгол орон бол хүн анх буй болсон голомтын нэг байж мэдэх юм гэсэн таамаглалд хүрсэн юм...



 Амеркийн нэгдсэн улсын байгалын түүхийн музейн эрдэмтэн Р.Ч.Эндрюсээр удирдуулсан шинжилгээний ангийг 1921-1946 оны хооронд Монголд ажиллуулсан бөгөөд байгууллагын шинжлэл дуулиан тарьсан эгэл эртний нэн олон төрөл амьтны эрмэл олдворыг энэ хайгуулаар илрүүлсэн байна. Амеркийн шинжилгээний энэхүү анги манай говь нутагт явууласна хайгуул судалгааны ажлаа дүгнэж “монголын геологи” (1927) хэмээх бүтээл туурвиж түүндээ “Ази тивийн төв хэсэг, бусад том районуудад хүн буй болохоос өмнө хүнтэй болжээ” гэсэн таамаглал дэвшүүлснээс гадна хүний дээд өвөг төв азиас гаралтай тухай онолын дэлгэрэнгүй тоймыг нэрт эрдэмтэн М.Ф. Неструх “хүм төрөлхтний ууган эх орны тухай” (1964) номондоо тодорхой томьёолжээ. Академич П.П.Сушкин, нэрт хүн судлаач Г.Ф.Длебец нар Төв Ази, Монгол нутаг бол хүн анх бий болсон төв гэсэн санаа дэвшүүлж байсныг алдарт эрдэмтэн акадэмич А.П.Окладников доктор Д.Майдарын бичсэн “Монголын түүх соёлын дурсгалт зүйл” номын оршилд цохон тэмдгэлсэн буй.
Монголын дорнод тал, өмнийн говь, Баруун зүгийн Алтайн уул тал, Төвийн бүсийн нутайг Орхон, Туулын сав ерөөс монгол нутгийн энгээр хийсэн геологи, түүх, архелогийн хайгуул шинжлэл судлалын арвин баялаг олдвор нь Монгол орон бол хүн төрөлхтний анхны өлгий нутгийн нэг мөн болохыг нотолж байгаа агаад ухаант хүн homosapeans таван зуун мянган жил түүгээр ч барахгүй сүүлийн үеийн баримтаар долоон зуун мянган жилийн тэртээд монгол нутаг дээр оршин амьдарч палеолит, дээд хуучин чулууны угтал үе бүр хэт хуучин чулуун зэвсэг бүтээн ашиглаж байжээ. Гэдгйиг нотолсон байгаа юм. Монгол бөхийн түүхэн хөгжлийн тухай өгүүлэхийн эхэнд хүн төрөлхтөний үүсэл. Хөгжлйин тухайд монгол нутаг хэрхэн холбогдох талаар нэн товч боловч ийнхүү авч үзэхийн учир юу гэвэл юм, юмыг эргэцүүлэн бодохуй эхлэлгүй эхлэл гэж ер үгүй болох тул монгол хүн гэгч чухамдаа монголын газар шороон дээр оршиж, хувирч хувьсан хөгжиж ирсэн эрт галавын тэр хүмүүн төрөлхтнөөс л үүсэлтэй хийгээд монгол бөх хэмээх гайхамшигт нэгэн соёлын үүсэл, түүхэн хөгжлийг Монгол үндэсний туулж ирсэн зам, түүхэн хөгжлөөс салгаж үзэхийн аргагүй болой.
Монгол бөх судлалын товч тойм: Монгол бөхийн спорт нь гарал үүслээрээ өнө эртний бөгөд зөвхөн барилдаан бус спорт, соёл, зан үйлийн бүхэл бүтэн цогц агаад энэ онцлогоороо монгол үндэстнээс хүн төрлхтөн спортын сан хөмрөгт оруулсан өвөрмөц нэгэн хувь юм.
Монгол бөхийн үүсэл, түүний түүхэн хувьрал өөрчлөлт буюу хөгжил нь монгол үндэстний ахуй нөхцөл, нийгмийн харилцааны бодит тусгал мөн.
Монгол бөхийн спорт нь хэдийгээр эдүгээ иртэл манай шинжлэх ухааны судалгаанд зохих байр эзэлж чадаагүй байгаа боловч монгол бөхийн тухай мэдээ занги “Монголын нууц товчоо”, “Алтан товч”, Марко Поллогийн “Орчлонгийн элдэв сонин” зэрэг монголын түх соёлын олон тооны тулгуур бүтээлд тусгалаа олж, 20-р зууны манай нэрт сэхээтэн Наваанлувсанцэрэнгийн Магсаржав (хурц) “Долоон хошууны наадам”(1960), Я.Цэвэл “Монгол бөхийн тухай” (1961), Ж.Дамдин “Монгол бөх” (1971) гэхчлэн бүтээлүүд туурвиж эрдэмтэн Х. Пэрлээ бөх гэдэг нэр үгийг сурвалжилсан сонирхолтой материал хэвлүүлсэн билээ. Монгол бөхийн үүсэл, түүхэн хөгжлйин талаар нилээдгүй сонирхолтой мэдээ, хэрэглэгдэхүүн доктор Д.Гонгорын “Халх товчоон” хоёр боть (1978), Д.Майдарын “Монголын түүх соёлын дурсгалт зүйл” (1981), академич Ш. Нацагдоржийн “Чингис хааны цадиг” (1991), Г. Сүхбаатарын “Монголчуудын эртний овог” (1980) зэрэг эрдэм шинжилгээний томоохон бүтээлүүдэд тусгалаа олжээ. Монгол үндэсний бөхийн спортын тухайд Ц.Шагдаргочоо “Монгол бөх” (1960), Р.Зориг “Монгол ардын спорт” (1960), Ц.Бат-Очир Ж.Даваасамбуу “Үндэсний бөх 55 жилд” (1976), Ш. Ванчинхүү “Монгол бөхийн барилдааны тухай” (1978), Р.Галидэв “Монгол үндэсний бөхийн барилдаан”(1976), З.Сандгай “Тэр бөхийн нэг хэн бэ?”(1979), Л.Ням-Осор, Б.Батсүх “Монгол бөхийн хөгжил”(1989), Е.П.Ильин “Психология физичисково воспитания” (1987), Д.Я.Богдановой, И.П.Воскова “Пратические занятия по Физической культур” (1989), Т.Содной “Монгол бөхийн далайгаас зургаан дусал амсахуй дор” (1994), Г.Эрдэнэ “Барилдах ур” (1992) зэрэг ном, тохимол бичсэний гадна, монголын орчин цагийн алдар суутай Дархан аврага Х.Баянмөнх, “Монгол үндэсний бөхийн уламжлал, түүний мэх, сургалтын зарим асуудал” сэдвээр монгол бөхийн түүхэнд анх удаа докторын зэрэг хамгаалж өөрсдийн барилдааны замнал, сургамжийн талаар Дархан аврага Ж.Мөнхбат, С.Түвдэннямын хамт “Хаях би яараагүй байхад”(1992), арслан М.Мөнгөн “Намайг давж явсан сайхан бөхчүүд” (1993), зэрэг олон тооны ном бүтээл сүүлийн үед гарч байгаагийн гадна Д. Баяр “Монгол бөхийн түүхэн хөгжлийн барилдааны төрөл ялгаа” (1993), Э.Дархан “Бөхийн билиг чанар” (1995) гэсэн томоохон өгүүлэл, академич Л.Лхагва, доктор (Ph.D) П.Дагвасүрэн нарын “Спортын физиологи, биохимийн үндэс” (1996), Ш. Мягмар “Есийн даваа өндөр” (1996), бүтээл нийтлүүлжээ.
Мөн түүнчлэн сүүлийн жилүүдэд БНХАУ-ын Өвөр монголын өөртөө засах орны эрдэмтэн Төмөрсүх, Аруухан нарын “Эрийн гурван наадам” (1998), доктор, профессор Ж.Болдбаатар “Булган хангайн хүчтэнүүд” (1998), Г.Лхагвасүрэн “Биеийн тамирын түүхэн товчоо”(1999), доктор, профессор Га.Цэрэндорж “Спортын дасгалжуулалт” (1999), “биеийн тамир, бие бялдрын хүмүүжлийн онол, аргазүйн чухал асуудлууд” (1999), доктор (Ph.D) П.Дагвасүрэн, доктор (Ph.D) Г.Пүрэв-Очир “Монгол бөхйин барилдаан” (2000), А.Баасандож “Монголын үндэсний бөхийн бага нэвтэрхий толь” (2000), Г. Баярцэнгэл “бөхчүүд модон гахай, ам цагаан хулгана жилд” (2001), “Гал үхэр, шороон бар жилүүдийн бөхийн барилдаан” (2002), М.Лхагвасүрэн “Баяр наадмын манлай” (2000), Б.Гунгаа “Бие бялдрын чанарыг хөгжүлэх онол аргазүйн үндэс” (2001), Доктор (Ph.D) Г.Пүрэв-Очир С.Түвдэнням нар “Дэлхйин зарим улс үндэстнүүдийн бөхийн барилдаан” (2002), Ш.Гоохүү “Цагийн эзэлсэн их аврагууд” (2000), доктор (Ph.D), профессор П.Цэрэндонров “Спортын сэтгэл судлалын судалгааны зарим арга зүй” (2002) хэмээх бүтээлүүд туурвигдсан байна.
Монгол бөхийн спорт, түүний түүхэн хөгжлийн талаар дээл дурьдсан түүх, соёлын тулгуур бүтээл, бөх судлалаар ном, зохиол туурвисан эрдэмтэн судлаачдын бүтээлд тусгагдсан мэдээ, зангийг товч хэдий ч тоймчлон авч үзэх асуудал зохиогчийн өмнө тулгарч байна.
Монголчууд ... бөх гэж нэрлэдэг спортын энэ төрөл бүр отог овгийн байгууллын үед үүссэн хийгээд Хүннү нар морь, тэмээ уралдуулан нааддаг олон зүйлийн заншил, зан үйл, ёс байсан бөгөөд монголчуулдын Өвөг Хүннү нарт бөхийн барилдаан байсныг нотлох бодитой баримт бол тэр үеийн булшнаас олдсон барилдаж буй бөхчүүдийг тодорхой дүрсэлсэн бүсний хүрэл арал гэж судлаачид үзсан байна.
Нэрт түүхч Х.Пэрлээ монгол бөхийн гарал үүсэл, бөх гэдэг нэр томьёны талаар мөшгөн үзэж дорнод Азийн монгол Хамниган аймгийнхан эзнээ Мофо, Мохэ гэдэг байжээ. Тэр Мохэ, Мофо гэсэн үгийг монголын бөх гэсэн “Б” нь “М” болсон үг мөн гэж үзэж байна. Тэр нэрийн өмнө хойно нь үг залгаж их, бага цол болгодог байсан болотой. Тавдугаар зууны үед Кидпан аймгийн тэргүүнийг Мофо-гэ, 6-р зууны үед мөн Кидан аймагт Мох-фо, монгол аймагт мофо гэж тус тус нэрлэдэг байв. Мофо YI зууны үед, Мохэ YI зууны үед, XI-XIII зууны үед бөх, XX зууны үед орчин үеийн монголчууд барилддаг бөх болжээ.
Монгол үндэстний тухайд зөвхөн бөх, бөхийн барилдаан бус эрийн гурван наадам нэн эрт цагт бүрэлдэн буй болжээ. Энэ тухай Магсаржав хурц (1960) манай эрний 2 дахь мянганы эх 1222 онд дэлгэр дүүрэн гурван зүйлийн наадм нэж улсын чанартай том наадм хийж байсан гэж нотлогджээ.
Н.Магсаржав хурц (1960) “Долоон хошуу наадам”-даа даншиг наадмын үүсэл, түүний бүтэц, дэг ёс, бөхийн барилдаан сур харвалт, морины уралдааныг хэрхэн зохион байгуулах дагшиг наадмын журам дэгийг маш дэлгэрэнгүй гаргаснаараа монгол үндэсний эрийн гурван наадмын нэг түүхэн үеийн тухай хойч үедээ үнэ цэнэтэй зүйл өв болгон үлдээсэн байна.
Ж. Дамдин “Монгол бөх” (1971) номондоо монгол үндэснйи бөхийн үүслийг эртний хүмүүн төрөлхтний ан автай холбоотой гэж үзсэн бөгөөд бөхийн дэг жаяг ч тэр үеийн хүмүүсийн зан үйлийн улбаатай гэсэн санааг илэрхийлсэн.
Зохиогч өөрийн бүтээлдээ “Даншиг” болон “Арван засаг” наадмын он дараалсан түүхэн баримтыг нэн дэлгэрэнгүй гаргасан явдал монгол бөх судлалын тухайд цааш цаашдаа үнэн хэрэглэгдэхүүн болон ашиглагдсаар байх чухал ач холбогдолтой бөгөөд 1805 оноос эдүгээ хүртэл 200 шахам жилд алдар цууд гарсан бөхчүүдийн түүхчилсэн намтрыг алдарт Намжилжав аваргаас эхлэн хүн тус бүрээр дэлгэрэнгүй бичиж үлдээсэн явдал туйлын үнэ цэнтэй зүйл юм.
Ж.Дамдин агсны энэ бүтээлийн өөр нэг чухал тал нь монгол үндэсний бөхийн сорилго, арга мэх, хувцас хэрэглэл, цол чимэг, ер нь монгол бөхийн соёл, зан үйлийн бүхий л асуудлыг тодорхой хэмжээгээр хамарч чадсан гэж үзүүштэй. Ц. Бат-Очир (1994) монгол бөхийн түүхтэй холбогдсон эх сурвалжийг улсын архивын сан хөмрөгөөс гарган авах, улмаар нийтийн хүртээл болгох талаар олон жилийн хөдөлмөрөө зохиулж монгол бөхйи спорт, соёл, зан үйлийн өргөн хүрээтэй асуудлыг жинхэнэ шинжлэх ухааны аргаар боловсруулсан мэдээллийн эргэлтэнд оруулах баялаг хэрэглэгдэхүүн бий болгосон байна.
Тэр дундаа монгол бөхийн түүхэн хөгжлийн нилээд сонирхолтой зурвас үе “Даншиг өргөх” шашин, төрийн зан үйл хосолсон монгол үндсэний эрийн гурван наадмын тараар хуритлуулсан мэдээ занги, эх сурвалж нь нэн чухал юм. Г.Эрдэнэ (1992) монгол бөхийн үүсэл, түүхэн уламжлал, барилдааны ур, мэх зэргийг талаас нь хамарсан нилээд сонирхолтой ном туурвиж бөх, морь цоллох ёсКидан гүрнйи үед үүссэн хийгээд манай тооллын өмнө IY зуунд хүннү аймгийн бөхчүүд арьсан өмсгөл өмсөж барилдлаг байсан тухай зэрэг олон сонирхолтой шинэ соргог олон баримтын өөрийн бүтээлдээ тусгасан байна.
Дархан аврага хөдөлмөрйин баатар Хорлоогийн Баянмөнх (1994) “Монгол үндэсний бөхйин түүхэн уламжлал, арга мэхийн сурган хүмүүжүүлэх зүйн зарим асуудал” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бүтээл туурьвиж Монгол бөхийн түүхнээ анх удаа эрдмийн зэрэг цол хамгаалсан явдал бөх судлалбөхийн шинжлэх ухааны хөгжилд дорвитой алхам болжээ. Х.Баянмөнхийн (1994) докторын зэрэг хамгаалсан бүтээлийн эхний бүлэгт
1. Олон улсын түвшинд улс үндэстнүүдийн өөрийн орны үндсэний спорт, тухайлбал үндэснйи бөхйи барилдаанаа хэрхэн судлаж, ямар үнэлэлт дүгнэлт өгч ямар үр дүнд хүрсэн тухай Болгар, Гүрж, Казакстан, Азарбайджан, КабаринБолгар, Буриад, Татар, Дагистан, Хойт туйлын зарим үндэснүүдийн үндэснйи спорт судласан эрдэмтэн судлаач М.И. Пономарев (1973) Е.Ш.Абсолямов (1982) үндэсний спортын гарал үүслийн тухай Э.Х.Галеев (1973) Татарын ард түмнйи үндэсний спорт, Ю.С.Шоломицкий (1972) Дундад азийн зарим орнууд Казак, Туркмен, Киргиз, Узбек, Тажикийн ард түмний түүхийн урт удаан хөгжлийн явцад ард түмнүүдийн эрхэлдэг аж ахуй, байгаль, цаг уур, хүсэл мөрөөдөл, зан заншлын үр дүнд бүрэлдэн буй болсон үндэсний спортын өвөрмөц онцлог, М.Г.Таникеев (1961) Казак үндэснйи спорт, Н.Г.Керинов (1972) Азарбайджан үндэсний спорт, Г.С.Тумънян (1973, 1982)Армян үндэсний Кох барилдаан П.Н.Рудченко (1975) Узбек үндэсний Кураш Ф.Е.Байман (1980) Киргиз үндэснйи Куреш, В.И.Элашвили (1972) Гүржийн Чадаоба, П.К.Руснак (1976) Молдав үндэснйи бөх Тринте зэрэг ард түмний үндэсний спорт, үндэсний бөх үндэсний баяр цэнгэлийг шинжлэн судлалж, ямар үр дүнд хүрсэн, ямар үнэлэлт дүгнэлт өгч цаашид ямар бодолгоор гөгжүүл болох тухай зөвлөмж санал дүгнэлтийг судлаж бичсэн байна. Энэ монгол үндэсний бөхий барилдааныг олон улсын судалгааны жишиг тэр түвшинд хүргэж судлах талаар Монголын бөх судлалд дэвшүүлсэн анхны санаа юм.
2. Монгол орон монгол бөхөө хэрхэн судлаж байгаа тухай түүний эх сурвалж, архелогийн олдвор, ном зохиол туурвигчид, ардын аман зохиол, үлгэр домог ямар хэлбэрээр тусгалаа олж, тэрхүү судалгаа зохиол туурвил нь Монгол бөхийн хөгжилд хэр зэрэг дорвитой алхам болж байгааг дэлгэрэнгүй бичиж тэмдэглээд “Монгол үндэснйи бөх судлалд нилээд олон хүмүүс санаа сэтгэлээ зориулж олон санааг дэвшүүлж ном зохиол бичсэн авч ихэнх зохиолууд нь түрүүчийн номноос хуулбарласан, дахин давтагдсан, улсын наадам, Долоон хошуу даншиг, Арван засгийн наадмын оноо данс, зардал чирэгдлийн дахин давтан бичсэн ба Зарим ном зохиолд дэвшүүлсэн ялангуяа монгол бөхийн гарал үүслийн тухай санаа нь тулгуурласан баримт ишлэл авсан нь эх сурвалжийн үндэслэлгүй байх зэргийг нилээд шүүмжлэлтэйгээр бисчэи байна”.
3. Энэ бүлгйин төгсгөлд судалж бичсэн анхаарал татаж байгаа судалгаа нь “дэлхий нийтэд хөгжиж байгаа сонгодог спортын төрлүүд нь аливаа улс оронд хөгжихдөө тухайн улс орны үндэсний спорттой нягт уялдаатай байгаа тухай” үндэсний спорт, дэлхий нийтийн сонгодог спортын хамаарлыг харьцуулж судлаж хүснэгтээр гаргасан явдал юм.
Энэ хугацаанд “Улс орнуудын өөрийн ард түмний амьдрал, хөдөлмөрийн дүнд үүсч бий болсон үндэснийхээ спорттой ижил төстөй дэлхийн сонгодог спортыг өөрийн оронд хөгжүүлбэл ахар богино хугацаанд 3-5 жилийн дотор тив, дэлхий, олимпийн түвшнйи амжилтанд хүрч чадаж байгааг баримтаар баталж бичсэн байна”. Энэхүү диссертацийн 2-р бүлэгт монгол үндэсний бөхийн барилдааны түүхэн хөгжил, түүний арга мэхийн онцлогийг судлан монгол үндэснйи бөхийн барилдаанд 666 мэх хувилбар байгааг 8 үндсэн бүлэгт тогтоожээ. Монгол бөхйин энэхүү хагас мянга гаруй ов мэхийг судлаад энэ нь үе үеийн монгол бөхчүүдийн оюуны бүтээл, монгол хүн монгол бөхдөө шингээсэн мэглэг хуримтлуулсан туршлага мөн гэж дүгнэсэн байна.
Диссертацийн 3-р бүлэгт туршилт судалгааны ажил, түүний үр дүнг бичсэн байна.
a. Өсвөрийн бөхчүүдийн бие бялдрын хөгжилт, Барилдааны ур чадварыг судалж үнэлэлт дүгнэлт өгчээ.
b. Үндсэний бөх барилддаг хөвгүүд бусад спортоор хичээлэгчид, спортоор огт хичээлэлдэггүй тус бүр 100 хүнд нийт 300 хүний биеийн хөгжилт, бэлтгэлжилтийг судлаж түүний ялгааг тогтоож зөвлөмж гаргажээ.
c. Ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн ахлах ангийн биеийн тамирын хичээлийн хөтөлбөрт монгол үндэснийбөхийн барилдааныг оруулж болох боломжийг туршин судалсан байна. 1983-84 оны хичээлийн жилд 1-р 10 жилийн дунд сургууль дээр 9-н долоо хоног 7-10-р ангйин 72 хөвгүүд дээр туршилт судалгаа хийж Монгол үндэсний бөхийн барилдааны арга мэх, дасгалаар 7-10-р ангид хөвгүүдийг хичээллүүлэх нь тухайн биеийн тамирын хичээлийн хөтөлбөрт багаа гимнастикийн хичээлээр олгож байгаа үр дүнгээс хавьгүй илүү байгааг туршилт судалгааны ажилын дүнд баталсан байна. Боловсорлын яаманд ерөнхий боловсролбн сургуулын ахлах анги (7-10-р)-д Монголын үндэснйи бөхийн барилдааны хичээлийн биеийн тамирын хичээлийн хөтөлбөрт оруулах нь зүйтэй гэдэг зөвлөмж гаргажээ.
d. Монгол бөхийн арга мэх, туршлагаар “Шонхор” клубын бөхчүүдийг дасгалжуулж монгол бөх, чөлөөт бөхйин төрөлд спортын өндөр амжилтанд хүрч болох боломжийг туршин судалжээ.
Энэ туршилтыг хйихийн тулд бөхийн “Шонхор” хэмээх клуб байгуулж, Монгол бөх, чөлөөт бөх барилдах сонирхолтой 12-18 насны 21 хөвгүүдийг 6 төрлийн үндэслэлээр шилж авчээ. Тэрхүү бэлтгэл дасгалжуулалт, сургалтын ажлыг зохиогч өөрөө гардан удирдаж биеийн хөгжил, спортын амжилт, биологийн сорил насны онцлогоор нь жил бүр лабораторын шинжилгээ гаргаж бичсэн.
Энэхүү эрдэм шинжилгээний ажлийн туршилт болсон “Шонхор” клубээс тив, дэлхйин алдартай, улсын өндөр цолтой олон бөхчүүд төрөн гарч, төрийн наадын талбарт ард түмнйи бахархал болж, дэлхий даяар Монгол эх орныхоо нэр алдрыг цуурайтуулсан байна. “шонхор” клубын дараа “Шонхор” дээд сургууль (1998), “Бөх судлал” академ (2002) байгуулагдаж сургалт, эрдэм шинжилгээний ажил үргэлжилсээр байна.
Доктор профессор Х.Баянмөнх “Монгол үндэсний бөхийн барилдаан нь монгол ард түмний амьдарлын түүхэн хөгжлийн бүхйи л үе шатуудыг дамжиж, Монгол хүний амьмдрал хүсэл мөрөөдөл, эрхэлдэг аж ахуй, байгаль цаг уур, мэдлэг туршлагын өөртөө шингээсэн цогц соёл, Монгол хүнээс хүн төрөлхтний соёлын сан хөмрөгт бүтээж үлдээсэн үнэт эрдэнэ, Монгол ард түмнйи оюуны өмч мөн” гэж дүгнэжээ. Т.Содной (1994) монгол бөхйин гарал, түүхэн хөгжлийн зарим нэг асуудлыг түүний түүхэн газар зүйн талаас судлан сурвалжлах санаа сэдэж 200 гаруй жилийн баримт сэлтэн дээр тулгуурлан бөх олноор төрж гардаг голомт нутгуудыг тогтоон түүнд нөлөөлж болох хүчин зүйлүүдийг байгаль, нийгмийн талаас нь авч үзсэний гадна, монгол бөх судлалыг нэгт монгол орон, хоёрт монгол туургатан, гуравт, монголын эзэнт их гүрний үед түүний захиргаанд байсан улс үндэстний хүрээнд судалж сурвалжлах учиртай бөгөөд ингэсэн нөхцөлд монгол бөхийн түүхэн хөгжлийг дэлхийн олон төрөл бөхтэй харилцан холбоотой судалж дүгнэлт гаргаж болно гэж үзсэн болой.
Л.Ням-Осор, Б.Батсүх нар “Монгол бөхийн хөгжил” (1989) хэмээх томоохон бүтээл туурвин монгол бөхийн үүсэл, түүхэн хөгжлийн асуудлыг монгол орны байгалын уугуул шинж, нийгмийн амьдралын материаллаг нөхцөлтэй холбон авч үзсэн байна. Доктор, профессор Ж.Болдбаатар “Дайчин вангийн домогт хүчтэнгүүд” хоёр дэвтэр /1995, 1996/ “Булган хангайн хүчитнүүд” /1998/ нэгэн боть бүтээлүүддээ Монгол бөхийн удмын сангийн нэг үндсэн том голомт Булган нутгаас 19-р зууны шувтарга, 20-р зууны эцэс хүртлэх 120 орчим жилийн хугацаанд төрөн гарсан зуу орчим бөхийн удам судар, барилдааны түүхийг намтарчлан гаргасан явдал монгол бөх судлалын санд үнэ цэнэтэй хувь нэмэр болсон байна. Доктор Г.Лхагвасүрэн “Биеийн тамирын түүхэн товчоон” /1999/ бүтээлдээ Монгол туургатнуудын түүхэн явцад тэдгээрийн ахуй нөхцөлтэй нягт холбоо бүхий биеийн тамирын өвөрмөц төрлүүд хэрхэн үүсч буй болсон тухай асуудлыг нилээд дэлгэрэнгүй авч үзээд Монгол туургатны биеийн тамирын төрлүүд тэр дундаа бөхийн барилдаан, түүний ёс жаягууд ан аваас үүсэлтэй гэж үзсэн байна.
Зохиогч эртний хүмүүс ан ав хийх явцдаа араатан амьтны хүч чадлын хэмжээ төвшинг танин ухаарч өөрсдийн дундаас зориг самбаа, хүч чадлаараа тодорсон хүмүүсийг ахлагчаа болгож тэдэнд арслан, заан, начин, харцага, шонхор гэхчлэн алдар өгч ирсэн гэж үзсэн явдал сонирхол татаж байгаа юм.
Доктор Г.Пүрэв-Очир, П.Дагвасүрэн нар /2000/ дээр дурьдсан бүтээлдээ бөхийн барилдааны төрлүүд, тэдгээрийн оноо данс үйлдэх горим, бөхийн өмсгөл хэрэглэл, түүний хэмжээ загвар, барилдааны үед үйлдэх ёс жаяг, Монгол бөхийн зонхилох мэх, техникийн асуудлыг авч үзсэн бол бөх судлагч Ш.Гоохүү, М.Лхагвасүрэн, Г.Баярцэнгэл нарын зэрэг олон хүмүүс сүүлийн жилүүдэд Монголын нэр, цуутай бөхчүүдийн түүх намтар, барилдааны амжилт зэрэг бөх судлалд зайлшгүй, чухал баялаг материал агуулсан бүтээл туурвилууд нийтлүүлсэн болой.
Доктор Г.Пүрэв-Очир, сэтгүүлч С.Түвдэнням нар туурвисан “Дэлхийн зарим улс үндэстнүүдийн бөхийн барилдаан” /2000/ хэмээх бүтээлдээ дэлхийн 40 гаруй улс орны ардын баридлааны тухай нилээд дэлгэрэнгүй авч үзсэн байхаас гадна бүр 2600 жилийн тэртээх үед холбогдох Египет зэрэг эртний соёл иргэншилт улсуудын бөхийн барилдааны түүхэн баримтыг уг бүтээлдээ тусгасан явдал бөх хэмээх нэн эртний спортын үүсэл, түүхэн хөгжлийг мөшгөн үзэхэд зохих ач холбогдол өгөх зүйл юм. Мөн энэчлэн бөх судлаач А.Баасандоржийн нөх хичээнгүй хөдөлмөр шингэсэн монгол үндэсний бөхийн бага нэвтэрхий толь болон БНХАУ-ын Өвөр монголын өөртөө засах орны эрдэмтэн Төмөрцэрэгийн туурвисан эрийн гурван наадам /1998/ хэмээх бүтээл монгол туургатны эрийн гурван наадмын үүсэл, хөгжлийн асуудлыг судлаачид нягтлан авч үзэхэд тус нэмэр болох нь дамжиггүй.
Бид бараг өнөөдрийг хүртэл бөх судлал гэдгийг ойлгохдоо хэн нэгэн буюу хэсэг бүлэг бөхчүүдийн нутаг ус, түүх, намтар, барилдааны оноо давааг нэг нэгнээсээ зээлдэн өөр өөрсдийн бичлэг, хэллэгийн аяс оруулан ном болгох явдал хэмээн ойлгож ирсэн байдлыг манай “Бөх судлал-шинжлэн ухаан төв” ерээд оноос ямар нэг хэмжээгээр өөрчлөн баяжуулж бөх хэмээх биологийн бодгаль бие хүний экологи, биологи, спортын хөдөлмөр гэсэн цогц гурамсан хослолыг орчин үеийн олон төрөл шинжлэх ухааны нэгдэл 3 ангилал дээр авч үзэх цоо шинэ хандлагыг буй болгож ирснийг зохиогч энд зориуд тэмдэглэн чуха энэ чиглэлд академич Л.Лхагва, доктор (Ph.D) П.Дагвасүрэн нарын спортын физиологи, биохимийн үндэс /1996/, Бөх судлал академийн гишүүн доктор, профессор Га.Цэрэндоржийн “Биеийн тамир, бие бялдарын хүмүүжлийн онол арга зүйн зарим асуудал /1999/, доктор, Б.Гунгаагийн “Бие бялдарын чанарыг хөгжүүлэх онол арга зүйн үндэс” /2001/, доктор, профессор П.Цэрэндондовын “Спортын сэтгэл судлалын судалгааны зарим арга зүй”/2002/ бүтээлүүд гарсанд нэн олзуурхаж байгаа билээ.
Монгол бөх судлалаар бүтээл туурвисан зохиогчид бидний өвөг дээдэс, хангай, говь, хээр тал хосолсон уудам сайхан нутагтаа эрт үеэс түм буман сүргээ адуулан маллаж, өвсний соргог, усны тунгалагийг даган амьдарч, эх нутгаа хортон дайснаас хамгаалан тэмцсэн амьдралынхаа урт үеийн туршид үндэсний соёл, урлаг, спортын өв, үндэс суурийг өөрсдөө бүтээжээ хэмээн санал нэгтэй үзсэн байна.
Мөн түүнчлэн эртний монголчууд туг тахих, цэргийн сүр хүчийг бадруулах, аян дайнд мордох буюу тулалдаанаас бууж ирээд сур харвуулах, агт морь уралдуулах, хүчит бөх барилдуулах наадам хийдэг байсан ба монголын овог бүр эр чадалтай хүмүүсээр өөрийн цэргийг байгуулж түүнийг “Турхаг”, “Хэвтүүл”, “Баатрууд” гэх зэргээр нэрлэн тэдэнд хүч бяр, хөдөлгөөнийг барилдаанаар нүдний хурц, гарын баримжааг харвалтаар, эцэж цуцахгүйг морин уралдаанаар олгож энэ гурван эрдмээр шалгаруулдаг байсан тухай зэрэг нилээдгүй чухал мэдээ баримтыг монгол үндэстний түүхийн эх бүтээлүүдээс иш аван монгол бөхийн түүхэн хөгжилтэй холбогдуулан авч үзсэн байна.
Бөх гэдэг ойлголт юу вэ? Гэсэн асуултад хариулт өгөх эрмэлзлэлийг зохиогчид өмнөө тавьж, “Бөх гэдэг нь бөх бат, их бяр чадал, хурц ухаан, хурдан хөдөлгөөн, самбаа зориг, товчоор эр хүний оюун ухаан, биеийн хүч тамирын нийлбэр цогцыг хамтад нь илэрхийлнэ” хэмээн тодорхойлолт өгсөн агаад энэ тухайд У.Загдсүрэн /1969/ “бөх гэдэг ойлголт бол угтаа хүний бяр чадлын онцгшой нэгэн илрэл болсон бөх бат, эрэлхэг дайчин гэсэн утга санаа” гэж тодорхойлсон байна.
Магадгүй эдгээр нөхдийн бөх гэдэг нэр томъёо, ухагдахууны талаар өгсөн энэ мэт томъёолол тодорхойлолт нь бөхийн үүсэл язгуурын тухайд бөх судлалын утга зохиолд анхны оролдлого байж болзошгүй бөгөөд үүнийг цаашид мэргэн түмэн нарийвчлан авч үзэх нь лавтай буй заа.
Түүхч Баяраа /1993/ “Монгол бөхийн хөгжлийн түүхэн уламжлал, барилдааны төрөл ялгаа” гэсэн томоохон өгүүлэл нийтэлж монгол үндэстний хүчит бөхийн барилдаан олон мянган жилийн түүхэн уламжлалтай бөгөөд монгол олон аймаг 13-р зууны үед эзэн богд Чингис хааны хүчит гарын дор нэгдэн нягтарч туурга тусгаар улсаа байгуулж..., нийт монгол угсаатныг хамарсан том том наадам хийж олон омог аймгийн баатар хүчит эрс, хуран цугларч эр бяр, эрхий мэргэнээ сорин өрсөлдөж, хурдан хүлэг морио уралдуулж наадан цэнгэдэг байсан.
Бүх нийтийг хамарсан ийм том наадмын нэг нь 1214-1225 онд Сартуул улсыг байлдан дагуулсны эцэст Эргүнэ мөрний хөндийд Буга Сочигай хэмээх газар ялалтын баяраа тэмдэглэн хийсэн наадам болой хэмээн тэмдэглэж энэ үед монгол бөхийн барилаан зарим талаар олон улсын шинжтэй болж Кипчак, Хятад, Перс, Ираны бөхчүүдтэй барилдаж, байсан тухай сонирхолтой баримт гаргаж улмаар монголын хаадын хагарал тэмцэл нь монгол бөхийн нэгдмэл чанарыг алдагдуулж өөр хоорондоо ялгаа бүхий барилдааны өвөрмөц төрлүүд үүсэхэд хүргэсэн гэж дүгнэсэн байна. Үүний уг учир шалтгаан гэвэл монгол бөхийн талаарх мэдээ занги харьцангуй хомс байгаад оршино.
Монголыг судлах явдалд дэлхий дахины бичгийн мэргэд бүр Хүннү гүрний үеэс анхаарал тавьж, Хятад, Персийн эртний сурвалж бичгээс авахуулаад Чингисийн их гүрэн түүний залгамж хаадын үе бүхэлдээ түүнчлэн XШ, XIX, XX зууны үед олон тооны бүтээл туурвил гарч байсан хэдий авч эрдэмтэн, судлаачид монгол үндэстний нийгэм, төрийн байгуулал, гадаад, дотоод бодлого цэрэг, арми, байлдан дагуулалд хамаг анхаарлаа төвлөрүүлж байсны улмаас Монголын соёл, ялангуяа монгол үндэстний баяр наадам, уралдаан тэмцээн, бөхийн барилдаан энэ бүхэн үндсэндээ хийдэн орхигдож ирсэн бололтой.
Энэ бол Монгол бөхийн үүсэл, түүхэн хөгжлийн талаар бүрэн төгс, дэлгэрэнгүй мэдээ занги монголын түүхийн тулгуур бүтээлүүдээс авахуулаад олон төрөл судлал шинжлэлийн бүтээл туурвилд ховор хомс байгаагийн нэгэн шалтгаан юм. Хоёр дахь учир шалтгаан гэвэл монголчууд бид эдүгээ иртэл монгол үндэстнийхээ гайхамшигт нэгэн соёл, хүмүүн төрөлхтөний спортын сан хөмрөгт бүтээж буй болгосон хувь Монгол үндэстнийхээ бөхийн спортыг эрдэм судлалын хүрээнд тусгайлан авч үзэж шинжлэн судлах талаар тун ч бага анхаарч ирсэн явдал гэж үзүүштэй аж.
Монгол бөхийн үүсэл хөгжил: Монгол бөхийн үүсэл, түүний түүхэн хөгжил нь Монгол нутаг дээр оршин аж төрж ирсэн нэн эртний хүн төрөлхтөн, бүр хэт хуучин чулуун зэвсэгтэн, түүнээс уламжлан үүсэж, бүрэлдсэн Монгол үндэстний түүхэн хөгжил, тэдгээрийн аж төрөл, нийгмийн харилцааны бодит тусгал мөн. Я.Цэвэл /1951/ эрт балар цагийн хүмүүс ан гөрөө намнаж, араатан хортонтой тэмцэлдэх байдалд байнга өртөж үүнээс үүдэн эрийн чадлыг сонгох сорилт хийх шаардлагатай болсон гэж үзсэн ба Г.Эрдэнэ /1992/ эрт балар цагийн хүмүүс омог, бүлээрээ анд гарч, эр бие чадлын хүчээр хүнс хоол олж идэж байжээ. Тэд анд гарахын өмнө мэргэ, онох, хоорондоо ноцолдох /барилдах/ зэргээр тэмцэлдээн хийж давамгайлсан эр авлагчдын толгойлогч болдог байсан. Ангийн олз болоод баяр хөөр болон ан араатан дүрслэн дэвж, цовхорч, ноцолдож байснаар бөхийн барилдааны эх тавигдсан хэмээжээ.